کشور ما ایران از لحاظ آثار تاریخی و جغرافیایی جاذبه های متنوع و فراوانی برای جهانگردی و ایرانگردی دارد این جاذبه ها را به طور کلی می توان به دو گروه جاذبه های طبیعی و جاذبه های تاریخی و فرهنگی تقسیم کرد.

الف - جاذبه های طبیعی
دریاها، سواحل ،‌جنگل ها : سواحل دریای خزر یکی از مهم ترین قطب های جهانگردی ایران است . جلگه باریک و ممتد به طول 700 کیلومتر از آستارا تا گرگان،‌آب و هوای معتدل، آب دریا با املاح کم و عمق مناسب به این ناحیه را محل مساعدی برای شنا و تفریح و استراحت ساخته است. در ناحیه خزری جنگل های انبوه و پیوسته روی دامنه های البرز روییده است. مناطق ییلاقی و سرسبز کلاردشت تالار انزلی دریاچه و لشت، ماسوله از دیدنی های این ناحیه هستند. ماسوله در منطقه کوهستانی استان گیلان حدود 30 آبادی کوچک و بزرگ را در بر دارد.
از جمله جاذبه های طبیعی این ناحیه پارک جنگلی سی سنگان است که در شرق شهرستان نوشهر قراردارد. در این ناحیه جنگلی امکاناتی نظیر میز و نیمکت های چوبی، سرویس های بهداشتی،‌آلاچیق های چوبی، اجاق های آتش و چادرهایی جهت اسکان مسافران ساخته شده است که البته به نسبت انبوه مسافران ناکافی است . یکی دیگر از جاذبه های برجسته طبیعی در شمال ایران پارک ملی گلستان است که بین گنبدکاووس و بجنورد قرار دارد . این پارک یکی از مهم ترین پارک های ملی خاورمیانه محسوب می شود. در این پارک ملی منطقه ای به بخش تفرجگاه اختصاص یافته که سالیانه صدها هزار نفر به آن وارد می شوند.
تجمع بیش از اندازه توریست در مراکز تفرجی این ناحیه سبب آسیب رساندن به پوشش گیاهی و فرار و جابجایی غیرعادی حیوانات می گردد و آلودگی هایی نظیر تعویض روغن اتومبیل، ریختن زباله و آتش افروختن و از بین بردن پوشش گیاهی بخصوص در اطراف جاده ای که از این پارک عبور می کند از مشکلاتی است که در این ناحیه ایجاد شده است. سواحل جنوبی ایران : کناره های خلیج فارس و تنگه هرمز بنادر فعال بازرگانی چون بندرعباس و جزایری چون قشم و کیش با دارا بودن بازارهای بزرگ خرید و امکانات قایقرانی و تفریحی مسافران زیادی را به خود جلب می کند. جنگل های سحرآمیز ... در سواحل بندرعباس که به هنگام مد دریا تا نیمه به زیر آب می روند از دیدنی های این ناحیه است.

نواحی کوهستانی : ارتفاعات البرز و زاگرس در هنگام زمستان که پوشیده از برف است حوزه های ورزش زمستانی را تشکیل می دهند. در فصل تابستان دامنه های این ارتفاعات با آب و هوای معتدل، چشم اندازهای طبیعی زیبا، آبشارها و چشمه سارها و غارهای طبیعی به نواحی تفریحی جاذب مبدل می شوند. دامنه های سبلان و سهند در آذربایجان و اردبیل منطقه دماوند در البرز و استان های واقع در قلمرو کوههای زاگرس از نواحی عمده جذب مسافر در فصل تابستان هستند.از حوزه های مهم ورزش زمستانی در ایران می توان آبعلی،‌ دیزین، شمشک و توچال را در ارتفاعات البرز نام برد.

آب های گرم معدنی : آب های معدنی دارای املاح معدنی است و معمولاً از چشمه یا نقاط حفر شده در طبقات زیرزمینی بدست می آید. برخی از این آب ها دارای خواص بهداشتی و درمانی هستند و در امراض پوستی و سایر بیماری ها مؤثر می افتد و از این رو به آنها آب های درمانی هم گفته می شود. چون آب برخی از چشمه های معدنی گرم است عده ای آنها را آب های گرم نامیدند.
ب – جاذبه های فرهنگی و تاریخی
اماکن مقدس مذهبی : شهر مقدس به دلیل وجود بارگاه امام رضا (ع) مهمترین قطب مذهبی کشور است. در اطراف حرم مطهر نیز بناهای متعددی چون صحن مسجد گوهرشاد، صحن عقیق و جدید وجود دارد که از نظر کاشیکاری، معماری و هنرهای تزئینی از جالب ترین بناهای مذهبی اسلام به شمار می رود. شهر مذهبی قم و ری و شیراز از جمله مراکز مهم جهانگردی ایران به شمار می روند.
ابنیه و آثار تاریخی: شهر اصفهان با وجود میدان نقش جهان عمارت عالی قاپو، مسجد امام خمینی ،‌مسجد شیخ لطف الله و بازار قیصریه را در بر می گیرد و با ابنیه دیگر نظیر سی و سه پل، پل خواجو و کاخ چهلستون گنجینه ای از هنرهای گوناگون معماری مینیاتور ،‌کاشی کاری و حجاری را به وجود آورده است.
استان فارس نیز با بناهای باستانی چون تخت جمشید ، نقش رستم و خرابه های استخر، تخت سلیمان، پاسارگاد و آثار تاریخی پس از اسلام چون مسجد و حمام وکیل شیراز، بازار وکیل ، دروازه قرآن و آرامگاه حافظ و سعدی از قطب بهای عمده جهانگردی فرهنگی و تاریخی کشور محسوب می شود.
کتابخانه ها و موزه ها نیز از جمله مراکزی است که بازدید کنندگان داخلی و خارجی را به سوی خود جلب می کند.  

  بیماری کنونی جهانگردی ایران

در سال هایی که جنگ تحمیلی در مرزهای غربی کشور ما جریان داشت در استان های غربی و جنوب غربی کشور، جهانگردی رکود پیدا کرد. در دوران بازسازی پس از جنگ این استان ها به تدریج اهمیت جهانگردی خود را باز می یابند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با شروع جنگ تحمیلی جهانگردی در ایران رکود پیدا کرد. در دوران بازسازی پس از جنگ این استانها به تدریج اهمیت جهانگردی خود را باز می یابند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با شروع جنگ تحمیلی جهانگردی در ایران رکود پیدا کرد. علاوه بر مسائل مربوط به جنگ،‌تبلیغات استکبار جهانی بر علیه کشور ایران و ارزش های انقلاب اسلامی نیز موجب کاهش ورود جهانگردان خارجی به کشور شد. اما در سال های اخیر به دلیل اهمیتی که صنعت جهانگردی در افزایش درآمد، ایجاد اشتغال و تبادل فرهنگی میان ملت ها دارد و کشور ما نیز دارای جاذبه های فراوانی می باشد توجه به توسعه این صنعت روز به روز بیشتر می شود. منظور از بازارهای جهانگردی کشورهایی است که مقصد حرکت جهانگردان آنها کشور ایران می باشد. شهرنشینی در کشور ما بروز گسترش بیشتری پیدا می کند و با زندگی شهری نیاز بیشتری به گذران اوقات فراغت در دامن طبیعت احساس می شود. بنابراین با افزایش تقاضا ایرانگردی نیز باید توسعه یابد و امکانات بالقوه مناطق مختلف کشور شناسایی و برای آنها برنامه ریزی شود. توسعه جهانگردی خارجی و داخلی کشور باید به گونه ای باشد که به ارزش های اسلامی و فرهنگی جامعه لطمه وارد نکند و همچنین موجب خسارت به محیط های طبیعی نشود.  

  سؤالات درس سیزدهم
1 – جاذبه های ایران را به چندگروه می توان تقسیم کرد نام ببرید؟

جاذبه های طبیعی ، جاذبه های تاریخی و فرهنگی  

  2 – تعدادی از حوزه های مهم ورزش زمستانی در ایران نام ببرید؟

آبعلی – دیزین – شمشک – توچال  

  3 – مناطق ییلاقی و سرسبز کلاردشت ،‌تالاب انزلی،‌دریاچه ولشت و ماسوله از دیدنی های چند ناحیه ای هستند؟

کرانه های جنوبی دریای خزر  

بعضی از عوامل انسان ها را از زندگی در یک ناحیه دفع می کند. به این عوامل ، عوامل دفع جمعیت گفته می شود که نتیجه آن تراکم پایین یا کم جمعیت در یک ناحیه است. برخی عوامل دیگر جمعیت را به زندگی در یک ناحیه تشویق می کند به این عوامل عوامل جذب جمعیت می گویند که تراکم زیاد را به وجود می آورد. هم عوامل دافعه و هم عوامل جاذبه به دو گروه عوامل طبیعی و عوامل انسانی تقسیم می شوند.

  عوامل دافعه موجب تفرق و پراکندگی جمعیت می شوند:

عوامل طبیعی (آب و هوا): انسان ها به طور طبیعی به نواحی دارای آب و هوای بسیار سرد و بسیار گرم جذب نمی شوند . آب و هوای بسیار مرطوب و یا بسیار خشک نیز همینطور

ناهمواری : نواحی بسیار بلند یا شیب های تند که در معرض فوران های آتشفشانی یا زمین لرزه هستند نیز مانع جذب جمعیت می باشند.
پوشش گیاهی : در جنگل های انبوه به ندرت مساکن دائمی دیده می شود. در مناطقی که ضخامت قشر خاک کم است و یا گیاخاک کافی برای کشت وجود ندارد و یا فرسایش شدید خاک به سبب تخریب جنگلها و چرای بیش از حد دامها پدید آمده است جمعیت اندکی زندگی می کنند.

منابع : جمعیت به مناطقی که منابع طبیعی، ذخایر آب، ذخایر انرژی و معادن آن کم است جذب نمی شود.
عوامل انسانی :‌نواحی دور افتاده جمعیت های پراکنده یا متفرق را به وجود می آورند. نواحی داخل قاره ها جمعیت کمتری دارند. از جمله دلایل اقتصادی برای کمی تراکم جمعیت در یک ناحیه فقدان ثروت و سرمایه یا سطح پایین فن آوری است.از عوامل سیاسی می توان به تصمیمات حکومتها اشاره کرد.
عوامل جاذبه موجب تراکم زیاد جمعیت می شوند:
این عوامل درست برعکس عوامل دافعه عمل می کنند.

  انفجار جمعیت چیست؟

امروزه اغلب چنین گفته می شود که جهان به ویژه بعضی از کشورها «انفجار جمعیت» را تجربه می کنند. جمعیت جهان به سرعت رشد می کند و این به دلیل آن است که تعداد کودکانی که هر ساله متولد می شوند بسیار بیشتر از رقم افرادی است که هر ساله می میرند. میزان رشد سالیانه جمعیت جهان در یک دوره طولانی در زمان های گذشته ثابت بوده . مردم بر اثر عواملی چون قحطی و کمبود غذا، جنگ ها و بیماری های واگیردار چون آبله جان خود را ازدست می دادند و بسیاری از کودکان پس از تولد مردند. اما پس از انقلاب صنعتی با پیشرفت پزشکی، توسعه ابزار و شیوه های کشاورزی و پیشرفت امکانات میزان مرگ و میر کاهش یافت و جمعیت چند برابر گردید.
امروزه رشد سریع جمعیت در همه نواحی جهان یکسان نیست به طوری که در کشورهای توسعه یافته صنعتی علاوه مرگ و میر، میزان موالید نیز کاهش یافته است. 97 درصد افزایش جمعیت امروزه مربوط به سه قاره در حال توسعه یعنی آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین است در سال 1990 این سه قاره 84 درصد سکنه زمین را در خود جای داده اند. طبق برآورد سازمان ملل در سال 2000 میلادی 39 درصد جمعیت جهان فقط در دو کشور چین و هند زندگی می کنند.  

  نرخ موالید و نرخ مرگ و میر چگونه بر رشد جمعیت اثر می گذارد؟

  ساختمان سنی جمعیت در نواحی مختلف جهان چه تفاوتی دارد؟

ساختمان سنی جمعیت را با هرم سنی جمعیت نشان می دهند. در هرم سنی روی یک محور تعداد یا درصد جمعیت و روی محور دیگر زنان و مردان در گروههای مختلف سنی نشان داده می شود. کودکان و نوجوانان ( 14 – 0 سال) و کهنسال (بیشتر از 65 سال ) معمولاً تولید کننده نمی باشند و از نظر اقتصادی به گروه بزرگسالان وابسته هستند. بزرگسالان( 65 – 15 سال) گروه اصلی تولید کننده و فعالان اقتصادی هستند و بار اصلی اقتصاد را به دوش می کشند. هرم های سنی در بخش های مختلف جهان متفاوت است. در کشورهای در حال توسعه نظیر مکزیک قاعده هرم پهن است یعنی درصد زیادی از جمعیت کمتر از 15 سال سن دارند. به این مسئله (جوانی جمعیت) گفته می شود. کشورهایی که با جوانی جمعیت روبرو هستند باید برای تأمین نیازهای جوانان به خصوص در آموزش و پرورش و ایجاد شغل سرمایه گذاری کنند. همچنین جوانی جمعیت بر رشد جمعیت در آینده تأثیر خواهد گذاشت.
در کشورهای پیشرفته صنعتی مثل سوئد که نرخ موالید و مرگ و میر هر دو پایین است و امید به زندگی هم بالاست قاعده هرم باریک و هرم به شکل یک زنگ درآمده است. در این کشورها تعداد فعالان اقتصادی زیاد است ولی جمعیت به تدریج رو به پیری می رود.

  جمعیت در کشور ما چگونه پراکنده شده است؟

ایران سرزمین پهناوری است در سال 1375 تراکم جمعیت ایران 37 نفر در کیلومتر مربع برآورد شده است که در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر کم تراکم است. توزیع جمعیت در ایران بسیار ناهمگون است بعضی از مناطق دارای تراکم زیاد و برخی نواحی دیگر خالی از جمعیت یا کم تراکم است. از جمله عواملی مؤثر بر توزیع جمعیت در ایران آب و هوا است. به طور کلی قسمت پهناوری از ایران تحت تأثیر آب و هوای گرم و خشک است. بنابراین ریزش های جوی و به ویژه دسترسی به آب نقش مهمی در تراکم جمعیت و پیدایش کانون های روستایی و شهری داشته است. عوامل انسانی نیز نقش مهمی در تراکم بیش از حد جمعیت در برخی نواحی داشته است. تهران با دارا بودن 37% صنایع بزرگ مصرفی کشور به اولین قطب صنعتی تبدیل شده است. این مادر شهر منظومه ای از شهرهای بزرگ و کوچک را در اطراف خود بوجود آورده و منطقه شهری وسیعی را که بیش از 10 میلیون نفر جمعیت دارد شکل داده است.  

  ویژگی های جمعیتی ایران

سرشماری ، آمار و اطلاعات مربوط به جمعیت و خانوارها را در کل کشور و همچنین بخش های مختلف در یک زمان معین فراهم می آورد. این اطلاعات به وسیله وزارتخانه ها و سازمان های دولتی و همچنین مؤسسات تحقیقاتی یا خصوصی به منظور برنامه ریزی مناسب در زمینه های بهداشت، آموزش، مسکن، حمل و نقل، اشتغال ، کشاورزی و ... به کار می رود.هر چه اطلاعات حاصل از سرشماری ها دقیق تر باشد برنامه ریزی ها کامل تر خواهد بود در کشور ما هر ده سال یکبار سرشماری عمومی نفوس و مسکن به وسیله مرکز آمار ایران انجام می گیرد. اولین سرشماری رسمی در سال 1335 و آخرین آن در سال 1375 انجام گرفته است.  

  روند افزایش جمعیت در ایران

جمعیت ایران بر اساس آخرین سرشماری سال 1375، 488/055/60 نفر بوده است. رشد جمعیت در دهه های اخیر سرعت گرفته است. در 70 سال اخیر بخصوص از سال 1335 به بعد با گسترش بهداشت واکسیناسیون ، لوله کشی آب، رونق صادرات نفت و واردات مواد غذایی، میزان مرگ و میر کاهش یافت در حالی که میزان موالید بالا باقی ماند. در سال 1365 میزان رشد مطلق جمعیت در کشور ما به 9/3 درصد رسید که جزء نرخ رشدهای بسیار بالا می باشد. آگاهی مردم از پیامدهای انفجار رشد جمعیت به 5/1 درصد کاهش یافته است.  

  ساختمان سنی جمعیت ایران

هرم سنی کشور ما همانند سایر کشورهای در حال توسعه هرمی با قاعده پهن می باشد که نشانگر میزان موالید بالا است . ساخت سنی کشور ما جوان است به طوری که در همه سرشماری های عمومی نفوس و مسکن درصد جمعیت کمتر از 15 سال ایران بیش از 42% بوده است و همین جوان بودن جمعیت بر بالا ماندن رشد جمعیت در آینده نیز تأثیر خواهد گذاشت. درصد جمعیت کهنسال کشور بین 5% - 4% است.

  سؤالات درس چهاردهم
1 – سرشماری چیست؟

سرشماری آمار و اطلاعات مربوط به جمعیت و خانوارها را در کل کشور و همچنین بخش های مختلف در یک زمان معین فراهم می آورد.  

  2 – چه چیزی موجب رشد جمعیت در یک کشور یا کل جهان می شود ؟

تغییرات مربوط به نرخ موالید و نرخ مرگ و میر.  

علل و آثار مهاجرت چیست؟ مهاجرت عبارت است از جابجایی مردم از مکانی به مکان دیگر به منظور کار یا زندگی اصولاً مردم به دو دلیل مهاجرت می کنند: اول به دلیل دور شدن از شرایط یا عوامل نامساعد . به اینها عوامل دور کننده یا عوامل دافعه گفته می شود. دوم اینکه مردم به شرایط یا چیزهایی که دوست دارند جذب می شوند و اینها عوامل دافعه گفته می شود . دوم اینکه مردم به شرایط یا چیزهایی که دوست دارند جذب می شوند و اینها عوامل جاذبه در مهاجرت هستند.  

  اثرات مهاجرت از روستاها چیست؟

وقتی روستائیان به شهرها مهاجرت می کنند شغل خود را از یک کار کشاورزی به شغل غیرکشاورزی تغییر می دهند. بنابراین تحولی در ساختار اشتغال کشور بوجود می آید.
چون اغلب مهاجرین از روستاها در سنین کار و فعالیت می باشند بنابراین نیروی کار در روستاها کم می شود و جمعیت سالخورده و یا درصد زنان در روستاها بیشتر می شود و به طور کلی تولید محصولات کشاورزی در روستاها کاهش می یابد و کشورها مجبور به وارد کردن مواد غذایی می شوند. در شهرها هزینه زندگی بخصوص در زمینه مسکن و حمل و نقل زیاد است و هوا آلوده است و از طرفی درآمد مشاغلی که روستاییان در شهرها به دست می آورند ناکافی است . زیرا آنها اغلب به دلیل غیرماهر بودن به مشاغل کاذب مانند دستفروشی ، کارگری در رستوران ها، فعالیت های ساختمانی و .... مشغول می شوند. شهرها نیز می توانند به سرعت تأسیسات و تجهیزات لازم را برای انبوه مهاجران فراهم بیاورند. تأمین مسکن ، فضای سبز کافی،‌آب لوله کشی ، گاز ، برق و سایر خدمات شهری برای این جمعیت مهاجر مشکل است. در نتیجه گرانی زمین و کمبود مسکن ، مناظر زشت زاغه نشینی و حلبی آبادها در اطراف شهرها و بخصوص شهرهای بزرگ پدید می آید که یکی از آثار و نتایج مهاجرت از روستاها به شهرها است.
مهاجرت و شهرنشینی در ایران : مهاجرت از روستاها به شهرها بیشتری و پرحجم ترین نوع مهاجرت در دهه های اخیر در کشور ما بوده است.

  جمعیت و منابع طبیعی

  سؤالات درس پانزدهم
1 – منابع طبیعی به چند دسته تقسیم می شوند؟

الف. منابع غیرقابل تجدید
ب. منابع تجدید شدنی

2 – مهاجرت چیست؟
عبارت است از جابه جایی مردم از مکانی به مکان دیگر به منظور کار یا زندگی

3 – پرحجم ترین نوع مهاجرت در دهه های اخیر چه نوع مهاجرتی بوده است؟
مهاجرت از روستاها به شهرها

4 – عوامل دافعه و عوامل جاذبه چیست؟
عوامل دافعه یعنی دورشدن از شرایط یا عوامل نامساعد و عوامل جاذبه یعنی اینکه مردم به شرایط یا چیزهایی که دوست دارند جذب می شوند.

5 – حد متناسب جمعیت چیست؟
عبارت است از بهترین تعادل ممکن بین منابع و تعداد جمعیت یک سرزمین